Omschrijving: 
Achtergrond
Bij genetische modificatie (GM) wordt het genetisch materiaal van een organisme kunstmatig veranderd. Met deze technologie kunnen eigenschappen ontstaan die van nature niet mogelijk zouden zijn of bijvoorbeeld alleen gerealiseerd kunnen worden door langdurige processen van selectie (van de gewenste eigenschappen). Ook bij bomen wordt deze technologie toegepast. Genetische modificatie in de bosbouw richt zich vooral op het verhogen van de groeisnelheid en droogteresistentie en het verminderen van de vatbaarheid voor ziekten en plagen (zoals insecten). Een ander belangrijk doel is het verbeteren van de houtkwaliteit, waardoor het hout efficiënter gebruikt kan worden. Het verwerken van hout met een lager ligninegehalte is gemakkelijker, goedkoper en kan met minder chloor en andere schadelijke chemische stoffen plaatsvinden (Moraes, 2008 and Lang, 2007). Boomsoorten waarbij veel gebruik wordt gemaakt van genetische modificatie zijn eucalyptus en populier.
Een andere toepassing van GM is in de productie van gewassen die zetmeel kunnen leveren, zoals soja en aardappel. Zetmeel wordt in papier bijvoorbeeld ingezet voor oppervlakteverlijming (‘afdichten van het papieroppervlak om het goed beschrijfbaar te maken) en in papiercoatings als bindmiddel. Het zetmeel kan afkomstig zijn van genetisch gemodificeerde maïs of aardappel met een hoger zetmeelgehalte. Let op: het gebruik van gemodificeerd zetmeel heeft niets met genetische modificatie te maken. Zetmeel wordt bijvoorbeeld gemodificeerd met chemicaliën. Begin 2010 heeft de Europese Commissie toestemming gegeven voor het kweken van de genetisch gemodificeerde ‘Amflora-aardappel’ in Europa. Het zetmeel van deze aardappel is bedoeld voor industriële toepassingen, zoals de papierproductie. In welke mate zetmeel van gemodificeerde gewassen wordt toegepast in de papierindustrie is niet bekend.

Milieuaspecten
De effecten op het milieu van GMO (genetisch gemodificeerde organismen) zijn nog niet volledig bekend. Om deze reden wordt in de wetgeving rond GMO ook expliciet het voorzorgsprincipe gehanteerd. Potentiële negatieve effecten van het gebruik van GM eucalyptus zijn:
Door een hoge mate van resistentie zouden genetisch gemodificeerde (eucalyptus) bomen inheemse soorten kunnen verdringen.
Door kruisen met inheemse soorten kunnen de oorspronkelijke genen verloren gaan. Het behoud van een gevarieerde genenpool is van groot belang voor verbeteringen via veredeling.
Het gebruik van steriele GM eucalyptus bomen kan kruising met inheemse vegetatie voorkomen, maar ze hebben weinig biodiversiteitwaarde.
Een door middel van GM ingebouwd vermogen om natuurlijke insecticide te produceren kan leiden tot biodiversiteitverlies. Als dit insecticide namelijk ook schadelijk is voor nuttige insecten en het vermogen dit te produceren zich zou verspreiden naar natuurlijke bossen, dan kunnen insectenpopulaties in het bos afnemen. Dit heeft consequenties voor de gehele voedselketen en dus ook voor andere diersoorten.
Verhoogde resistentie kan leiden tot een wedloop tussen GM resistente bomen en virussen en bacteriën. Hierdoor kunnen “super” bacteriën en virussen ontstaan die nog schadelijker zijn.
Door GM resistentie tegen herbiciden en pesticiden zouden deze bestrijdingsmiddelen ongelimiteerd gebruikt kunnen worden om onkruid en insecten te bestrijden. Dit kan zeer schadelijk zijn voor de biodiversiteit, zeker wanneer de betreffende middelen niet heel specifiek werkend zijn en dus ook andere organismen doden.
GM Eucalyptus bomen verbruiken meer water, waardoor verdroging kan ontstaan.
GM Eucalyptus bomen nemen meer nutriënten op, waardoor verarming van de bodem kan ontstaan.

Een deel van deze bezwaren (zoals het verdringen van inheemse soorten en het risico dat door kruising oorspronkelijke genen verloren gaan), geldt ook voor de toepassing van genetische modificatie in andere gewassen, waaronder populieren en gewassen die zetmeel kunnen leveren. Stichting Probos (een maatschappelijke organisatie die zich richt op “de duurzame instandhouding van een kwalitatief hoogwaardig bos”) vermeldt in 2005 in een publicatie over de toepassing van genetische modificatie in de bosbouw:
Het grootste nadeel is de mogelijke verspreiding van vreemde genen in de natuur. Onderzoek heeft inmiddels aangetoond dat er bij koolzaad en maïs transgene vervuiling kan optreden, doordat transgeen stuifmeel zich over grote oppervlakten verplaatst. Dit betekent dat GM gewassen en gewone gewassen eigenlijk niet naast elkaar kunnen worden aangeplant.
In Xinjiang provincie van Noord-China is bijvoorbeeld in een veldexperiment met GM-populieren een genenverspreiding geconstateerd tussen de GMbomen en gewone populieren die daar in de buurt stonden. Dit illustreert dat het in de praktijk erg lastig is om de genenverspreiding tegen te gaan door bepaalde isolatie-afstanden aan te houden. In de landbouw heeft onderzoek aangetoond dat Bt-eiwitten, die in circa 25% van alle GM gewassen zijn ingebouwd om insectenschade tegen te gaan, tevens schadelijk blijken te zijn voor nuttige insecten. Indien het vermogen van GM-bomen om natuurlijke insecticiden te produceren, zich zou verspreiden naar natuurlijke bossen, dan is dat een milieurisico met grote gevolgen. Als daardoor insectenpopulaties in het bos zouden afnemen, dan heeft dat invloed op de gehele voedselketen. Bovendien is het bekend dat Bt-eiwitten via de wortels in de bodem terecht kunnen komen, met grote gevolgen voor het bodemleven.

Het gebruik van GM bomen kan natuurlijk ook positieve effecten hebben wanneer het bijvoorbeeld leidt tot hogere opbrengsten per hectare. Hierdoor is minder land nodig voor eenzelfde productiehoeveelheid. Een ander voordeel zou kunnen zijn dat vezels met minder chemicaliën te verwerken zijn tot papier. Ingebouwde resistentie tegen zeer droge periodes kan gezien worden als een soort oogstverzekering.

Gezondheidsaspecten
Het is niet bekend of het gebruik van papier van GM bomen op de langere termijn schadelijk is voor de gezondheid. Resistente eigenschappen van GM bomen kunnen tot nieuwe mutaties van bacteriën en virussen leiden met schadelijk gevolgen voor de mens. Door het hoge verbruik van water en nutriënten en de afname van de biodiversiteit kan de lokale bevolking zelf mogelijk minder gewassen verbouwen, met ondervoeding als gevolg.

Huidige stand van zaken
Onder maatschappelijke organisaties en met name milieuorganisaties is de weerstand tegen het gebruik van genetische modificatie en GM bomen groot. In China, de Verenigde Staten en Brazilië worden GMO geaccepteerd en al op grote schaal toegepast. Momenteel is een van de belangrijke ontwikkelgebieden het verhogen van de droogteresistentie, met name bij katoen, populier en de eucalyptus. In de EU is het sinds 2004 mogelijk om 10-jarige vergunningen te krijgen voor het in de handel brengen van GMO. Hiervoor moeten wel strenge testen van de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (EFSA) op basis van het voorzorgsbeginsel doorlopen worden (het moet duidelijk zijn dat er geen risico is). Voor import in de EU gelden dezelfde regels. In Nederland is het beleid en onderzoek naar GMO neergelegd bij het bureau genetisch gemodificeerde organismen van het Ministerie van VROM. Nederland volgt/implementeert het beleid van de EU. De brancheorganisaties van de papierindustrie (wereldwijd, Europees en nationaal) hebben het gebruik van GMO niet opgenomen in hun duurzaamheidsrapporten.

Keurmerken

Keurmerk	Eis en verificatie
Blaue Engel	Geen eis
EU Ecolabel Kopieerpapier en grafisch papier	Geen eis
Milieukeur Kantoorpapier Datum ingang: 1 oktober 2007	Eis: Er mag geen genetisch gemodificeerd regeneratiemateriaal (zoals zaden) worden toegepast Verificatie: Technisch dossier, documenten van grondstoffenleveranciers.
Nordic Swan	Geen eis

Verificatiemogelijkheden
Papier dat genetisch gemodificeerde grondstoffen bevat behoeft als niet-voedsel product niet te worden gelabeld. Papier op basis van genetisch gemodificeerd hout of dat zetmeel bevat van genetisch gemodificeerde gewassen is dus niet als zodanig herkenbaar. Papier met een Milieukeur is niet geproduceerd op basis van genetisch gemodificeerd hout. Dit wordt gecontroleerd aan de hand van documenten van de grondstofleverancier. De andere keurmerken (Blaue Engel, EU Ecolabel en Nordic Swan) stellen geen eisen aan het gebruik van genetisch gemodificeerde grondstoffen.
Een andere mogelijkheid om te beoordelen of papier is geproduceerd van niet GG hout, is door af te gaan op keurmerken voor duurzaam geproduceerd hout, zoals het FSC label. Ook de door de Nederlandse overheid ontwikkelde meetlat voor duurzaam geproduceerd hout, het ‘Timber Procurement Assessment System’ (TPAS) gaat uit van niet GG hout. De door dit systeem goed beoordeelde keurmerken voor duurzaam bosbeheer staan dus ook garant voor het uitsluiten van het gebruik van GG bomen.
Verificatie van het gebruik van zetmeel uit genetisch gemodificeerde gewassen is niet goed mogelijk doordat labelling niet noodzakelijk is en de keurmerken hier geen aandacht aan besteden.

Ontwikkeling en innovatie 
Het Amerikaanse bedrijf Arborgen heeft al genetisch gemodificeerde eucalyptus geproduceerd. Er worden tests mee uitgevoerd in Brazilië. Er worden al eucalyptusbomen aangeboden met minder lignine en resistentie tegen koude (Arborgen, 2007). Deze mogen echter niet in alle landen aangeplant worden. In China zijn er al wel commerciële gemodificeerde populierenplantages om aan de vraag naar hout en papiervezel te voldoen. Deze worden tevens gebruikt voor de productie van biobrandstof (Lang, 2007). In de EU lopen er niet-commerciële proeven met gemodificeerde populieren in onder andere België en Portugal (EFSA, 2009). De ontwikkeling van genetisch gemodificeerde bomen voor de papierindustrie en het gebruik van het hiervan afkomstige papier is ook een imagokwestie. Negatieve ecologische en of sociaal-economische effecten kunnen het imago van papier en de daaraan gelieerde industrie en handel ernstige schade toebrengen.

Eisen duurzaam papier
Het gebruik van GM bomen voor vezelproductie voor de papierindustrie kan negatieve, maar ook positieve effecten hebben op het milieu. Gezien de onzekerheden rond GMO en de potentiële negatieve effecten wordt uit duurzaamheidsoogpunt voorgesteld om de inzet van virgin vezels van GM bomen op voorhand uit te sluiten, conform het Milieukeur voor kantoorpapier. Dit is ook in lijn met keurmerken als het FSC en sommige landenspecifieke uitwerkingen van PEFC (zoals PEFC Duitsland). Het is ook in lijn met de door de Nederlandse overheid ontwikkelde meetlat voor duurzaam geproduceerd hout, het ‘Timber Procurement Assessment System’ (TPAS). Dit beoordelingssysteem bepaalt welk vezelmateriaal uit welk type hout en met welke keurmerken door de Nederlandse overheid als duurzaam beschouwd wordt.
Het gebruik van zetmeel van genetisch gemodificeerde gewassen kan om dezelfde duurzaamheidsredenen worden uitgesloten. Verificatie van deze eis is echter niet goed mogelijk. De enige mogelijkheid is de herkomst van het zetmeel te checken met de papierproducent.

Wanneer GMO boomvezels via papier dat is geproduceerd in het buitenland in Nederland op de markt komt, kunnen deze vezels via het oud papier (recycling) in ander papier terecht komen. In hoeverre dit al het geval is, is niet bekend.

Wensen duurzaam papier
Op het gebied van genetische modificatie zijn geen wensen geïdentificeerd die aanvullend op de eisen kunnen worden gehanteerd bij de inkoop van papier.

Referenties
Arborgen, 2007, More wood- less land- our products, http://www.arborgen.com/products2.php

Commissie van de Europese Gemeenschappen, 2001b, Richtlijn van het Europees parlemen en de raad van 12 maart 2001, inzake de doelbewuste introductie van genetisch gemodificeerde organismen in het milieu en tot intrekking van Richtlijn 90/220/EEG van de Raad, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2001:106:0001:0038:NL:PDF.

Commissie van de Europese Gemeenschappen 2007a, Beschikking van de commissie van 21 juni 2007 tot wijziging van de Beschikkingen 2001/689/EG, 2002/739/EG, 2002/740/EG, 2002/741/EG en 2002/747/EG met het oog op de verlenging van de geldigheid van de milieucriteria voor de toekenning van de communautaire milieukeur aan bepaalde producten (2007/457/EG).

Commissie van de Europese Gemeenschappen, 2007b, 2002/741/EG: Beschikking van de Commissie van 4 september 2002 tot vaststelling van de herziene milieucriteria voor de toekenning van de communautaire milieukeur voor kopieerpapier en grafisch papier en tot  wijziging van Beschikking 1999/554/EG.

Confederation of European Paper Industry (CEPI), 2007, Sustainability Report 2007, CEPI, Brussels, Belgium, http://www.cepi.org/Objects/1/Files/CEPI%20SR%20FINAL%20WEB.pdf.

Der Blauwe Engel, 2006, Basic Criteria for Award of the Environmental Label Recycled Paper RAL-UZ 14. http://www.blauer-engel.de/en/index.php.

EU, Traceability and labelling of genetically modified organisms (GMOs), website, 2007
http://europa.eu/legislation_summaries/consumers/product_labelling_and_packaging/l21170_en.htm

European Food Safety Authority (EFSA), 2009, Topics A-Z- genetically modified organisms, http://www.efsa.europa.eu/cs/Satellite?c=Key_Topic&childpagename=EFSA%2FKey_Topic%2FDetail&cid=1178621456978&pagename=efsa.

European Recovered Paper Council, (ERPC), et al, 2008, European Recovered Paper Identification System. http://www.recoveredpaper-id.eu/uploads/recovered_paper.pdf.

Facilitaire Organisatie Industrie (FOI), 2008, Jaarrapportage 2007 Papier- en kartonindustrie, http://www.fo-industrie.nl/aspx/get.aspx?xdl=/views/fo-industrie/xdl/page&ItmIdt=00000139&SitIdt=00000002&VarIdt=00000001.

Foekel, 2007, Advances in eucalyptus fiber properties and paper products, http://www.celso-foelkel.com.br/artigos/outros/Advances%20in%20euca%20fiber.pdf.

Food and Agriculture Organization (FAO), 2003, FAO newsroom, trees: long cycles, deep questions, http://www.fao.org/english/newsroom/focus/2003/gmo6.htm.

FSC, FSC Policy, FSC interpretation on GMOs (genetically modified organisms), FSC-POL-30-602 (2000) EN, 2000.

FSC, FSC summary report – Comparative analysis between the FSC Controlled Wood requirements and PEFC, PEFC Germany and SFI, October 2009.

International Council of Forest and Paper Associations (ICFPA),  undated, Sustainability the forest and paper industry- on its way to sustainability, http://www.icfpa.org/issues_statements/issues/sustainability.php.

Koninklijke Vereniging van Nederlandse Papier en karton industrie (VNP), 2004, op weg naar duurzaam ondernemen; Resultaten van acht jaar milieuconvenant voor de Nederlandse papier- en kartonindustrie, http://vnp-online.nl/index.cfm?firm=vnp&fuseaction=show.page&pageid=115.

Lang C., 2007, Taking the wood out of trees- the pulp industry’s dangerous plans for GM trees, ILA 310 November 2007, NY, USA, http://chrislang.org/2007/11/13/taking-the-wood-out-of-the-trees-the-pulp-industrys-dangerous-plans-for-gm-trees/.

Moraes, R., 2008, The era of transgenic eucalyptus, Moraes Paper360º December 2008

Nordic Ecolabelling Board, 2001, Regulations for Nordic ecolabelling, http://www.svanen.nu/Default.aspx?tabName=CriteriaDetailEng&menuItemID=7056&pgr=44.

Nordic Ecolabelling Board , 2003, Nordic Ecolabelling of Paper products — Chemical module Version 1.0 9 October 2003, http://www.svanen.nu/Default.aspx?tabName=CriteriaDetailEng&menuItemID=7056&pgr=503.

Nordic Ecolabelling Board, 2008, Ecolabelling of Copy and Printing Paper – Supplementary Module Version 3.1, 15 March 2005 – 30 June 2010, http://www.svanen.nu/Default.aspx?tabName=CriteriaDetailEng&menuItemID=7056&pgr=44.

Probos, Genetische modificatie in de bosbouw, Bosberichten nr.4, 2005.

SenterNovem, 2009a, Duurzaam inkopen, criteria, kantoor inrichting en papier, http://www.senternovem.nl/duurzaaminkopen/Criteria/index.asp.

World Bank carbon finance unit, 2005, Catalyzing markets for climate protection and stabalizing development, Brazil: Plantar Sequestration and Biomass Use (Prototype Carbon Fund), http://wbcarbonfinance.org/Router.cfm?Page=Projport&ProjID=9600.

World Business Council for Sustainable Development (WBCSD), 2008, Sustainable Procurement of Wood and Paper-based Products Guide and resource kit. http://www.sustainableforestprods.org/files/pdfs/Forest%20Procurement%20full%20_web_links.pdf.

De Commissie kondigt voorstel aan om lidstaten zelf te laten besluiten om wel of geen ggo’s te telen, en keurt vijf besluiten over ggo’s goed, 2 maart 2010, http://ec.europa.eu/food/food/biotechnology/index_en.htm